Kars Valiliği tarafından 1992 yılında dikilen anıt, Kars - Ani Antik Kenti yolu üzerinde köyün girişinde bulunuyor. Anıtın çeşitli yerlerinde oluşan tahribatlar ve dökülmeler nedeniyle yapılan çalışmalar, Kars İl Özel İdaresi tarafından yapılıyor. Ani’yi ziyaret eden yerli ve yabacı kişilerinin dikkatini çeken anıtın üzerindeki yazılanlar ise o dönem bölgede, Ermeniler ile Türkler arasında yaşanları olduğu gibi anlatıyor.
Birinci Dünya Savaşı sonunda ilan edilen Brest Litovsk anlaşmasından sonra Rusların yöreden çekilmesinin ardından meydanı boş bulan Ermeniler, Arpaçay’ın batısında ki birçok köyde katliam yaptıkları biliniyor. Yöre halkından yaşlı insanların anlattıklarına göre Ermeniler, diğer köylerde olduğu gibi 24 Nisan 1918’de Subatan Köyüne de girerek halkı bir araya topluyor. Köylülerin önce kıymetli takı ve eşyalarını ellerinden alan Ermeniler, daha sonra 570 kişiyi samanlıklara doldurduktan sonra üzerlerine gaz yağı döküp yakıyor ve bu kişilerin tamamı o gün hayatını kaybediyor. Katliamın ardından 570 kişinin can verdiği bu samanlık da toplu mezar haline getiriliyor.
1918 yılında yapılan katliamları belgelemek içinde, bu köyde 20 Haziran 1991 tarihinde kazı yapıldı. Şehitlik kazısına Ankara Üniversitesi'nden Prof. Dr. Azmi Süslü, Atatürk Üniversitesi’nden Prof. Dr. Enver Konukçu da katıldı. Kazıda çıkarılan etnografik elbise parçaları, kolye, sigara ağızlığı, tespih ve gümüş kemerler gibi eşyalar da tarihe ışık tutması açısı nedeniyle Erzurum Müzesi'ne teslim edilmişti.
KARS’TA YAKLAŞIK 82 AÇILMAMIŞ TOPLU MEZAR VAR
Kars ve çevresinde Ermeniler tarafından katledilen Türklere ait 82 toplu mezarın olduğu biliniyor. Fakat bugüne kadar sadece Subatan, Derecek ve son olarak ta Küçük Çatma köylerinde bulunan üç toplu mezar resmi olarak Devlet tarafından açıldı. Açılan bu mezarlarda toplam 1093 Türkün kemiklerine ulaşıldı.
İlk toplu mezar kazısı, 1991 yılında Subatan’da yapıldı. Bu kazıda 570 Türk’e ait kemikler gün yüzüne çıkartıldı. 2003 yılında da Kars’ın merkeze bağlı Derecik köyünde Ermeni çeteciler tarafından yapılan katliamları belgelemek üzere 9 gün süren bir şehitlik kazısı yapılmıştı. Bu köyde, 1918’de Ermeni Taşnak çetecilerinin Derecik Köyü halkını, köy içerisinde bir samanlığa doldurup ateşe verdiklerini biliniyor. Bu katliamda da 360 Türk şehit edilmişti. 2003 yılı temmuz ayında köy içerisinde bulunan eski samanlıkta 9 gün süren kazılarda, 360 şehide ait kemiklerin tamamı açığa çıkarıldı. Yapılan katliamın boyutu ulusal ve uluslararası basın aracılığı ile canlı olarak yayınlanmıştı. Buradan çıkarılan 360 şehide ait kemiklerde beyaz kefenden çuvallara doldurularak Kuran-ı Kerim eşliğinde aynı yere gömülmüştü. Derecik köyündeki kazılara dönemin Türk Tarih Kurumu başkanı Prof. Dr. Yusuf Halaçoğlu ve Van 100. Yıl Üniversitesi Tarih Bölümünden Prof. Dr. Abdulselam Uluçam da katılmıştı. Bu köydeki kazılarda, 1 adet top mermisi, gümüş işlemeli ağızlık, gümüş kutu ve ayna, 2 adet gümüş kolye, çok sayıda düğme ve boncuk, 1 adet çakı, 11 adet mermi kovanı, 1 adet yüzük, 1 adet yüksük, 1 adet bakır bilezik, 1 adet kolye zinciri, seramik parçaları ve 3 adet de kafatası, Erzurum Müzesi'ne teslim edilmişti.
SON ŞEHİTLİK KAZISI, 22 - 23 AĞUSTOS 2O10’DA KÜÇÜK ÇATMA KÖYÜNDE YAPILDI
1915-1920 tarihleri arasında Doğu Anadolu bölgesinde Ermeni Taşnak çetecileri tarafından Müslüman Türk köylerine yapılan saldırılar sırasında katliama uğrayan köylerden birisi de Küçük Çatma Köyü olmuştu. 22- 23 Ağustos 2010 tarihinde, Kars Müze Müdürü Necmettin Alp başkanlığında, Kültür ve Turizm Bakanlığından alınan ruhsatla, 2 gün süren kazı çalışmaları yapıldı. Tarihi kayıtlarda, Osmanlı arşivlerinde ve köyde yaşayan yaşlı kişilerden edinilen bilgilere göre, 183 kişinin burada şehit olduğu iddia ediliyordu. Burada yapılan şehitlik kazı çalışmalarında da, 183 kişinden yaklaşık 30 şehidin kemiklerine ulaşılmıştı. Kazının yeterli bulunası üzerine, şehitliğin üzeri okunan cenaze namazının ardından beyaz kefenle sarılmış ve kapatılmıştı.
Bu kazıya da Kars Müze Müdürü Necmettin Alp başkanlık etmiş ve 90 metrekarelik alanda yapılan kazılarda, 3 arkeolog, 3 doçent, 2 yardımcı doçent tarafından yürütülmüş ve 12’si köyden 1’i de Kars merkezden olmak üzere toplam 13 işçi görev almıştı.
Köyün merkezinde Mülazim Turan’a ait evin bahçesindeki, 183 Türk’e ait kemiklerin bulunduğu şehitlikte yapılan Kazı çalışmalarına Alp ile birlikte, Kafkas Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Başkanı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Selçuk Ural, Eski Çağ Tarihi Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Yrd. Doç. Dr. Akın Bingöl, Arkeoloji Bölümü Öğretim Görevlisi Yrd. Doç. Dr. Sezin Sezer, Kars Müzesi Arkeologları Kaptan Zeynel Abidin Yaşlı, Hasan Yaşar, İhsan Aslan katılmıştı.
Tacettin Durmuş / karsmanset.com