Yerel yönetimlerde yolsuzluk nasıl önlenir?

Tacettin DURMUŞ

31 Mart yerel seçimleri öncesi ve sonrasında geçmiş dönem Kars Belediyesinde gerçekleştiği ileri sürülen ve şehir gündeminin ilk sırasında yer alan yolsuzluk iddialarının tartışıldığı günlerde düzenlenen panelde, çeşitli konular masaya yatırıldı.

Kars Belediyesi tarafından Kars Kent Ani Otel’de düzenlenen panelde, Toplumsal Araştırma ve Özgün Düşün Derneği Üyesi Çağlar Karakış yaptığı sunumda, etik ilkeler çerçevesinde yerel yönetimlerde yolsuzluğun önlenmesi konusunda düşüncelerini dile getirdi.

Panele Kars Belediye Eşbaşkanları Ayhan Bilgen ve Eşi Ayşe Bilgen, Eşbaşkan Şevin Alaca, başkan yardımcıları Muazzes Çağrıtekinci ve Mehmet Boçnak, Kars Belediyesinde görevli bazı birim müdürleri ile bazı gazeteciler katıldı.

Çağlar Karakış sunumunda etik ilkelerin kavramsal çerçevesi ile ilgili genel değerlendirme yaptıktan sonra, kamu etiği ilkeleri çerçevesinde yolsuzluk, rüşvet ve şeffaflık gibi kavramları da ele alarak, Türkiye’de Avrupa Birliği politikaları ve yolsuzlukla mücadele konularını anlattı. Ardından da yerel yönetimlerde şeffaflık, demokratik katılım ve bu konulardaki yasal mevzuatları anlattı. Karakış sunumun son bölümünde, yolsuzluğun izlenmesi ve raporlanması konularında da katılımcıları bilgilendirdi. Karakış’ın sunumu sırasında katılımcılar da görüş ve önerilerini dile getirerek, fikir alışverişinde bulundu.

YOLSUZLUK NEDİR?

Toplumsal Araştırma ve Özgün Düşün Derneği Üyesi Çağlar Karakış sunumda; yolsuzluğun ne olduğunu anlatarak, yolsuzluğun Kamu gücünün, görev ve yetkisinin rüşvet, irtikap, kayırmacılık, sahtekarlık ve zimmet yoluyla özel çıkar elde etmek için kötüye kullanılması olduğuna vurgu yaptı.

Yolsuzluğun, Avrupa Konseyi Yolsuzlukla Mücadele Özel Hukuk Sözleşmesi’nin 2. Maddesine göre nasıl ifade edildiğini de aktaran Karakış sunumunda:

“doğrudan doğruya ya da dolaylı yollardan rüşvet ve yasadışı bir menfaat temin eden kişinin yürüttüğü görevlerin veya gerekli davranışların yasalara uygun bir şekilde yerine getirilmesinde sapmalara yol açan rüşvet veya başka her türlü yasadışı menfaatin talep edilmesi, teklif edilmesi, verilmesi ya da kabul edilmesi” olarak tanımlanmıştır.

Uluslararası Şeffaflık Örgütü, yolsuzluğu sadece “kamu gücüyle” sınırlı olmayan herhangi bir görevin özel çıkarlar için kötüye kullanılması olarak tanımlar.

YOLSUZLUK ÇEŞİTLERİ

Rant kollama ve vurgunculuk, aracılar yoluyla işlerin yürütülmesi, rüşvet, zimmet, irtikap ve haraç, hediye alma, monopol kollama (tarife, lisans, kota, teşvik, sosyal yardım), dolandırıcılık, karapara aklama, kayırmacılık (Akraba, Eşdost, Siyasal, Hizmet)

YOLSUZLUĞUN ETKİLERİ

Yönetime karşı güven krizi, yabancılaşma sorunu. İsraf, hizmetlerin pahalılaşması, gelir dağılımında bozulma. Kamu görevlilerin liyakatsizliği. Etik değerlerin itibardan düşmesi ve Sosyal dokunun zayıflaması.

TÜRKİYE’DE YASALARDA YOLSUZLUK

Anayasa’nın 10’uncu (Herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayırım gözetilmeksizin kanun önünde eşittir.), Anayasanın 129’uncu (Memurlar ve diğer kamu görevlileri Anayasa ve kanunlara sadık kalarak faaliyette bulunmakla yükümlüdürler.) Anayasanın 137’nci maddeleri, 657 Sayılı “Devlet Memurları Kanunu” ve 5237 Sayılı “Türk Ceza Kanunu” 2531 Sayılı “Kamu Görevlerinden Ayrılanların Yapamayacakları İşlere Dair Kanun”, 1156 “Sayılı Kanuna Mugayir Tahakkuk ve Tediye Muamelatını İhbar Edenlere İkramiye İtasına Dair Kanun”, 3628 Sayılı “Mal Bildiriminde Bulunulması, Rüşvet ve Yolsuzluklarla Mücadele Kanunu”, 4982 Sayılı “Bilgi Edinme Hakkı Kanunu”, 5018 sayılı “Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu”, 5176 Sayılı “Kamu Görevlileri Etik Kurulu Kurulması Hakkında Kanun”, Kamu Görevlileri Etik Davranış İlkeleri ile Başvuru Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik, 2007 tarihli “Kamu İç Kontrol Standartları Tebliği”, Türkiye’nin Taraf Olduğu Uluslararası Anlaşmalar.

ETİK NEDİR?

Etik (ethos), genel anlamıyla iyi-kötü, doğru-yanlış ile ilgili değerler, ilkeler ve kurallar demektir. Etik, ahlakın temellerini inceleyen felsefenin bir dalıdır. Etik, ahlak ilkelerinin tümüdür. Etik, meslek ahlakı, ilkeleri ve kurallarıdır. Etik değerler ve ilkeler, daha evrensel bir nitelik gösterir.

ETİK İLKELER

Doğruluk, dürüstlük, güvenilir olma, sadakat, adalet, başkalarına yardım etme, başkalarına saygı gösterme, vatandaşlık sorumluluğuna sahip olma, yalan söylememe, başkasının hakkını yememe, karşısındakinin güç durumundan yararlanmama, acısı olanın acısını paylaşma, dayanışma, bireylerin eşitliğinin kabul edilmesi ve kaynakların adil dağıtılması…

KAMU YÖNETİMİNDE ETİK

Kamu yönetiminde etik, kamu görevlilerinin, karar alırken ve kamu hizmetlerini yürütürken uymaları gereken tarafsızlık, dürüstlük, adalet, saydamlık ve hesap verebilirlik gibi bir takım ahlaki değerler ve ilkeler bütününe denir.

KAMU ETİĞİ İLKELERİ

Kamu hizmeti bilinci, halka hizmet bilinci, hizmet standartlarına uyma, amaç ve misyona bağlılık, dürüstlük ve tarafsızlık, saygınlık ve güven, nezaket ve saygı, yetkili makamlara bildirir, çıkar çatışmasından kaçınma görev ve yetkilerin menfaat sağlamak amacıyla kullanılmaması. Hediye alma ve menfaat sağlama yasağı. Kamu malları ve kaynaklarının kullanımı. savurganlıktan kaçınma. Bağlayıcı açıklamalar ve gerçek dışı beyan. Bilgi verme, saydamlık ve katılımcılık. Yöneticilerin hesap verme sorumluluğu eski kamu görevlileri ile ilişkiler. Mal bildiriminde bulunma.

ETİK İKİLEMLER

1.İkilem türü, önlerindeki seçeneklerin hiç birisinin tam manasıyla tatmin edici olmadığı, onların içinden en az kötü ya da diğerlerine göre daha iyi olan seçeneğin belirlenmesi durumudur.

Örnek; Yıkılan bir köprünün yenisinin yapılması için açılan ihalede, tam anlamıyla yeterli şartları taşımayan firmaların bulunması ancak yeni ihale için yeterli zamanın olmadığı durumda; kamu görevlisi, yeterli şartları taşımayan firmalar içinde, diğerlerine göre en iyisini seçmek durumundadır

2. İkilem türü, seçeneklerin birden fazlasının ya da tamamının kendi başına iyi olduğu ve birisinin seçilmesi durumunda diğerinden vazgeçilmesinin gerektiği bir durumdur. Burada kamu görevlisi, “en iyi”ler arasında bir seçim yapmak durumundadır.

Örnek; Bir kamu görevine atamada, aynı okuldan ve aynı diploma derecesiyle mezun olan, yapılan sınavlarda da aynı performansı gösteren iki aday arasından birisinin tercih edilmesi, böyle zor bir seçimi gerektirmektedir.

3. ikilem türü, farklı kişi ve gruplar üzerinde farklı etki ve sonuçlar doğurması muhtemel bir kararın verilmesidir. Burada en fazla kişiyi memnun edecek bir kararın verilmesi gerekmektedir.

Örnek; Bir kamu arazisinin, özel sektöre yatırımı teşvik amacıyla bedelsiz olarak tahsis edilmesi, bazı yerel topluluk üyelerini çevre kirliliği açısından rahatsız edebilecek, bazılarına da yeni iş imkânları temin edebilecektir. Bazıları kararı ekonomik gelişme yönünde olumlu olarak değerlendirirken, bazıları ise yolsuzluk olarak nitelendirebilecektir.

4. ikilem türü, verecekleri kararın muhtemel sonucundan, kendilerinin ya da yakınlarının olumlu ya da olumsuz-  dolaylı ya da dolaysız etkilenmeleri durumudur. Böyle bir durumda, “çıkar çatışması” söz konusu olmaktadır. Karardan etkilenebilecek kamu görevlilerinin, karar verme sürecine katılmamaları gerekmektedir.

Örnek; Bir yöneticinin, amcasının arsasının da bulunduğu bir yerin kamulaştırılmasına karar verecek bir kurulun içinde yer alması.

KAMU GÖREVLİLERİNİN HEDİYE ALMASI

Ben kamu görevlisi olmasaydım ya da işgal ettiğim makam ve mevkide bulunmasaydım, bu hediye yine de bana verilecek miydi?” Cevap: EVET ise hediye alınabilir. Cevap: HAYIR ise ya da tereddüt varsa hediye reddedilmelidir.

ALINABİLECEK HEDİYELER

Görev yapılan kuruma katkı anlamına gelen, kurum hizmetlerinin hukuka uygun yürütülmesini etkilemeyecek olan ve kamu hizmetine tahsis edilmek, kurumun demirbaş listesine kaydedilmek ve kamuoyuna açıklanmak koşuluyla alınanlar (makam aracı ve belli bir kamu görevlisinin hizmetine tahsis edilmek üzere alınan diğer hediyeler hariç) ile kurum ve kuruluşlara yapılan bağışlar

 Kitap, dergi, makale, kaset, takvim, cd vb.Halka açık yarışmalarda, kampanyalarda veya etkinliklerde kazanılan ödül veya hediyeler.

 Herkese açık konferans, sempozyum, forum, panel, yemek, resepsiyon veya buna benzer etkinliklerde verilen hatıra niteliğindeki hediyeler

Tanıtım amacına yönelik, herkese dağıtılan ve sembolik değeri bulunan reklam ve el sanatları ürünleri. Finans kurumlarından piyasa koşullarına göre alınan krediler.

YOLSUZLUĞUN ÖNLENMESİNDE MEKANİZMALAR

TBMM (Dilekçe Komisyonu, İHEK)

YÖNETSEL DENETİM: Kurum İçerisinde Yapılan Denetimler. Kurum Dışı Denetimler (İdari Vesayet Denetimi ve Uzman Denetim Kuruluşlarınca Yapılan Özel Denetim)

Yargısal Denetim: Özel bir mahkeme mevcut değil. Yolsuzluk ve etik davranış ihlalleri ilgili hukuki kovuşturma Yargıtay gibi anayasal yüksek mahkemeler ile adli, idari ve askeri mahkemelerce yürütülür. 

Kamuoyu Denetimi: Medya. Sivil Toplum Kuruluşları. Ombudsman Denetimi:2006 tarih ve 5548 sayılı Kamu Denetçiliği Kurumu Kanunu (Anayasa Mahkemesi tarafından yürürlüğü durduruldu) Uluslararası Denetim

AİHM ( Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi) Kamu Görevlileri Etik Kurulu (KGEK)

ETİK İHLALİ KARŞISINDA NE YAPMALI?

Neyin yanlış ya da etik dışı olduğunu araştırın, durumu gizlemenin olası sonuçlarını belirleyin, başkalarının da sizinle aynı görüşte olup olmadığını öğrenmeye çalışın, yetkililere durumun iletilmesinin gerekli olup olmadığını tespit etin, olayın yeniden tekrarlanmaması için gerekli tedbirleri alın

YOLSUZLUK KARŞISINDA NE YAPMALI!

Yolsuzluğu önlemek için, kişi doğrudan ya da dolaylı olarak herhangi bir yolsuzluk eylemi içinde yer alıp almadığından emin olmak için tüm tedbirleri almalıdır. Rüşvet teklifi, verilmesi veya talebi içinde yer almamalıdır. Etik dışı dürüst olmayan bir davranış veya dolandırıcılık içinde yer almamalıdır. Herhangi bir yolsuzluk eylemine izin vermemeli, ifade etmemelidir.

Yolsuzluğa aracılık edecek herhangi her hangi bir faaliyette yer almamalıdır. Bunlar, rüşvet verme, yasadışı düzenlemeleri tasarlama, dolandırıcılık amaçlı olarak yalan beyanda bulunmaktır. Her hangi bir yolsuzluk faaliyetini gizlememelidir. Firma müdürü ya da yönetici tarafından talep edilse bile yolsuzluk faaliyetinde yer almamalıdır. Yetkili olduğu durumda, yolsuzluk eylemine göz yummamalıdır. Yolsuzluktan şüphelendiğinde özel tedbirler almalıdır.

YEREL YÖNETİMLERDE YOLSUZLUKLA MÜCADELE

Yapısal Nedenler; Yerel yönetimlerin bünyesinde bulunan örgütlenme yapısı ve görev ve yetki dağılımı  kurumsal işleyişte aksaklıklara neden olabilmektedir.  Bu örgütsel yapılanmada

a)Birim ;Pek çok yerel yönetimde ilgili birimler arasında koordinasyon sağlanamamakta aynı ya da farklı birimler aracılığı ile aynı hizmet tekrar edilmektedir.  Bazı durumlarda ise hizmet birimlerinin eksik olması nedeniyle halka verilen hizmet kısıtlanmaktadır. 

b)Süreç; Bazı yerel yönetimlerde bir proje veya hizmetin işleyişi sırasında bir segmentin eksik olması nedeniyle hizmet süreci işletilememektedir.

c)Personel dağılımı ve onların sorumlu oldukları görevler net bir şekilde ortaya konulmalıdır. Pekç ok yerel yönetimde insan gücü planlama ve insan gücünü geliştirme yöntem ve teknikleri çok yetersiz olabilir. Ayrıca üst düzey birim yöneticilerinin görev  ve sorumluluklarının da net bir şekilde belirtilmemiş olması kurumsal sorunlara neden olmaktadır.

Bunların yanısıra, çağdaş yönetimin önemli araçlarından olan iş yükü analizleri, sınıflandırma, personel yönetimini geliştirme, görev tanımları yapma gibi hususlara yeterince önem verilmemekte ve bu uygulamalardan faydalanılmamaktadır. Yerel yönetimlerde maliyet odaklı anlayışın yerleştirilmemiş olması da kurumsal yetersizlikleri daha da artırmaktadır.

Demokratik Katılımın Eksikliği;

Yerel yönetimlerde vatandaşların yönetime aktif ve pasif katılımı ile yönetsel süreçlere katılım söz konusudur. Vatandaşlar yerel yönetimlere çevre, imar gibi pek çok konuda görüş bildirip etkin olabilir.

Şeffaflık ve Açıklığın Eksikliği;

Şeffaflık demokratik katılımın en önemli unsurudur. Ancak pek çok yerel yönetimde vatandaşlar yerel yönetim süreçleri ile ilgili olarak yeterince bilgiye ulaşamamaktadır.

Bunun için yerel yönetimlerin icraatlarından haberdar olabilmesi için yerel yönetimlerin uygulamalarını vatandaşa uygun vasıtalarla ve yeterince duyurmasının yanında vatandaşın da kendi kanuni haklarını kullanarak belediyenin çalışmaları ile ilgili bilgi

ve belgeleri istemesi gerekmektedir. Halkın seçtiği ve göreve getirdiği belediye organlarının bu gerçeği göz önünde bulundurarak gerçekleştirdiği her faaliyetinden seçmenini bilgilendirmesi, vatandaşın gerekli bilgi ve belgelere ulaşabileceği ve gerektiğinde kararlara etki edebileceği imkan ve ortamı hazırlaması çok önemlidir.